ĐẠI CƯƠNG
Đau thần kinh toạ (=ĐTKT, viêm thần kinh toạ, bệnh rễ thần kinh thắt lưng) có một bộ triệu chứng bao gồm đau gây ra khi bị chèn ép hoặc kích thích của 1 trong 5 rễ thần kinh tuỷ của dây thần kinh toạ bên phải, bên trái hoặc cả hai. Triệu chứng bao gồm đau lưng dưới, đau và tê mông, đau và yếu cẳng chân và bàn chân. Các triệu chứng khác bao gồm cảm giác như kim châm, hoặc cảm giác ngứa ran (tingling) và khó di chuyển hoặc kiểm soát cẳng chân. Các triệu chứng thường chỉ biểu hiện ở một bên thân và có thể lan đến phía trên gối. Tỷ lệ mắc ĐTKT từ 1,6%-43%(1).
![]() |
Hình 1. Dây thần kinh toạ(1).
Từ ĐTKT (sciatica) được sử dụng lần đầu tiên vào năm 1451.
ĐỊNH NGHĨA(1)
Thuật ngữ ĐTKT mô tả các triệu chứng hơn là một bệnh lý đặc thù. Một số người sử dụng thuật ngữ này với ý nghĩa dành cho bất cứ cơn đau nào khởi đầu ở lưng dưới và làn xuống cẳng chân. Các người khác dùng thuật ngữ này chuyên biệt hơn để xác định một rối loạn chức năng thần kinh do chèn ép của một hoặc nhiều rễ thần kinh thắt lưng hoặc thiêng do thoát vị đĩa đệm. Cơn đau thường xảy ra theo phân bố của khúc bì và lan xuống khớp gối, bàn chân. Bệnh có thể kết hợp với rối loạn chức năng thần kinh. Cơn đau có đặc điểm theo kiểu đau nhói, lan nhanh xuống theo lộ trình của dây thần kinh.
NGUYÊN NHÂN(1)
Thoát vị đĩa đệm cột sống(1)
- Thoát vị đĩa đệm cột sống chèn ép lên rễ thần kinh thắt lưng hoặc thần kinh thiêng là nguyên nhân chủ yếu của ĐTKT, chiếm khoảng 90% các trường hợp.
- ĐTKT do thoát vị đĩa đệm và sưng mô xung quanh có thể tự thuyên giảm nếu chỗ rách của đĩa đệm lành và việc lồi và viêm đĩa đệm ngưng lại.
Hẹp cột sống thắt lưng(1)
Hẹp cột sống thắt lưng gây chèn ép tuỷ sống, chùm đuôi ngựa, hoặc rễ thần kinh toạ. Việc chít hẹp này có thể do các chồi xương, trượt cột sống, viêm, hoặc thoát vị đĩa đệm.
Hội chứng cơ tháp chậu (hình lê, piriformis)(1,3)
cơ hình lê là một cơ dẹt, hình lê (hay hình tháp) nằm xiên ở mông, cạnh bờ trên của khớp háng. Cơ hình lê có vai trò quan trọng trong vận động phần dưới của cơ thể vì giúp cố định khớp háng, nâng và xoay đùi ra ngoài. Điều này cho phép chúng ta bước đi, nâng trọng lượng cơ thể từ chân này sang chân khác và duy trì sự cân bằng. Cơ hình lê tham gia các động tác trong thể thao bao gồm nâng và xoay đùi nhanh và tham gia hầu hết các chuyển động của háng và chân.
Hội chứng cơ tháp chậu là một bệnh còn tranh cãi, phụ thuộc vào phân tích, tỷ lệ mắc khá thay đổi từ rất hiếm đến 8% cơn đau lưng hoặc đau mông.
![]() |
Khi cơ hình lê ngắn đi hoặc co lại do chấn thương hoặc lạm dụng, nó ở vị trí mà có thể gây chèn ép dây thần kinh toạ. Trường hợp này được gọi là “ĐTKT do cái bóp” vì một cái bóp (ví) đặt trong túi sau mông chèn ép vào các cơ mông và dây thần kinh toạ khi ngồi xuống. Hội chứng cơ tháp chậu có thể gây ĐTKT khi rễ thần kinh còn bình thường.
Mang thai(1)
ĐTKT có thể xảy ra trong thai kỳ như là hậu quả của thai nhi đè lên dây thần kinh toạ lúc thai phụ ngồi hoặc lúc cẳng chân bị vọp bẻ. Trong khi đa số các trường hợp không gây tổn thương trực tiếp cho thai nhi hoặc cho mẹ, tổn thương gián tiếp có thể do hiệu ứng gây tê cẳng chân làm mất thăng bằng và té ngả. Không có điều trị chuẩn đối với trường hợp này.
Các chứng bệnh khác(1)
• Khối u chạm vào tuỷ sống hoặc rễ thần kinh.
• Chấn thương ở cột sống như từ tai nạn giao thông.
CHẨN ĐOÁN(1)
Lâm sàng(1,3)
Ðiểm đau khi ấn
- Ðau ở giữa hay bên cạnh cột sống từ đường giữa ra 2 cm ngang vùng L4, L5, S1.
- Ấn dọc theo dây thần kinh tọa qua thống điểm Valleix 3 cm từ giữa cột sống ra ngang đốt L5 S1, giữa lằn mông, giữa mặt sau đùi, hỏm kheo chân, điểm cổ xương mác, điểm bắp chân và điểm hỏm mắt cá ngoài.
Ðau do căng dây thần kinh
Dấu Lasègue: Ở tư thế nằm ngữa, nâng thẳng chân bệnh nhân từng bên một nếu chưa tới 70o mà bệnh nhân kêu đau ở mặt sau đùi hay cẳng chân là dương tính.
Dấu Bonnet: Ở tư thế nằm ngữa, nâng chân và khép đùi bệnh nhân từng bên một nếu gây đau dọc theo dây thần kinh tọa là dương tính.
Dấu Néri: Bệnh nhân đứng thẳng, hai gối thẳng rồi gập người xuống nếu chân bên đau co lại (gập gối lại) là dương tính.
Cận lâm sàng(1): CT-scan, MRI có thể giúp chẩn đoán thoát vị đĩa đệm thắt lưng.
ĐIỀU TRỊ(1)
Khi nguyên nhân của ĐTKT là do thoát vị đĩa đệm thắt lưng, đa số BN hồi phục tự nhiên sau nhiều tuần đến nhiều tháng. Trong 6-8 tuần đầu nên điều trị bảo tồn. BN nên hoạt động hay nghỉ trên giường, có tập vật lý trị liệu hay không cũng chưa cho thấy khác biệt có ý nghĩa.
Điều trị nội khoa(1)
- Thuốc giảm đau được kê trong điều trị có bằng chứng còn nghèo nàn như NSAID và các thuốc tương đương. Bằng chứng việc dùng opioid và thuốc giãn cơ cũng thiếu.
- Ở các BN bị ĐTKT do hội chứng cơ hình lê, tiêm botulism có cải thiện cơn đau.
- Corticoid tiêm ngoài màng cứng hoặc uống ít có bằng chứng có lợi.
Điều trị ngoại khoa(1)
Phẫu thuật chứng ĐTKT một bên là cắt bỏ một phần của đĩa đệm. Trong khi phẫu thuật có lợi ích ngắn hạn, lợi ích dài hạn có vẻ tương đương với chăm sóc bảo tồn. Điều trị nguyên nhân nền của chèn ép là cần thiết trong các trường hợp: áp-xe ngoài màng cứng, khối u ngoài màng cứng và hội chứng chùm đuôi ngựa.
PHỤC HỒI CHỨC NĂNG(3)
Các bài tập duỗi giúp vận động dây thần kinh toạ và cải thiện tính mềm dẽo của lưng dưới. Bạn phải được chuyên gia tư vấn trước khi khởi đầu tập và ngưng ngay nếu bạn cảm thấy đau.
Tập luyện: Gập một khớp gối lên ngực và giữ khớp gối bằng 2 bàn tay. Tăng từ từ cách căng giãn này miễn là thoải mái và không gây đau. Giữ như thế trong 20-30 giây trong lúc thở sâu có kiểm soát. Lặp lại 3 lần, đổi qua chân bên kia.
Mẹo: Không làm căng lên đến cổ, ngực hoặc vai. Chỉ căng giãn cho đến khi vẫn còn thoải mái.
Biến thể: Ôm chặt 2 gối ép vào ngực
Căng giãn vận động thần kinh toạ (Sciatic mobilising stretch): Vận động thần kinh toạ và các cơ khoeo
![]() |
Vị trí khởi đầu: BN nằm ngửa. Kê đầu bằng một cái gối phẳng hoặc một cuốn sách nhỏ. Gập khớp gối và giữ bàn chân thẳng và cách một khoảng bằng bề rộng khớp háng. Giữ thân trên thư giãn và cằm tụt vào nhẹ.
Tập luyện: Gập một khớp gối lên ngực và giữ khoeo bằng 2 bàn tay phía dưới khớp gối. Duỗi thẳng từ từ cách khớp gối trong khi đưa bàn chân về phía bạn. Giữ như thế trong 20-30 giây trong lúc thở sâu có kiểm soát. Gập khớp gối và trở về vị trí ban đầu. Lặp lại 2-3 lần, đổi qua bên kia.
Mẹo: Đừng ép lưng dưới xuống sàn khi căng giãn. Chỉ căng giãn cho đến khi nào vẫn còn thoải mái. Ngừng ngay khi bạn cảm thấy đau.
Duỗi lưng (Back extensions). Căng giãn và vận động cột sống ra sau.
![]() |
Vị trí khởi đầu: Nằm sấp và tự chống đỡ thân mình trên 2 khuỷu, kéo giãn cột sống. Đưa 2 vai ra sau và vươn cổ dài ra.
Vận động: Vươn cổ dài ra, uốn cong lưng lên bằng cách đẩy 2 cánh tay. Bạn cảm thấy căng giãn nhẹ ở các cơ bụng khi bạn cong lưng. Thở và giữ như thế trong 5-10 giây. Trở về vị trí ban đầu. Lặp lại 8-10 lần.
Mẹo: Không ưỡn cổ ra sau. Giữ khớp háng nằm trên sàn nhà. Chỉ duỗi lưng cho đến khi còn thoải mái.
Căng giãn gân khoeo trong tư thế đứng (Standing hamstring stretch).
![]() |
Vị trí khởi đầu: Dứng thẳng và đặt một chân lên một vật ổn định, như một bậc thang. Giữ cẳng chân thẳng và các ngón chân chỉ thẳng lên trên.
Vận động: Nghiêng mình về trước trong khi bạn vẫn giữ chân bạn thẳng. Giữ như thế trong 20-30 giây trong khi bạn đang thở sâu. Lặp lại 2-3 lần với mỗi cái chân.
Mẹo: Chỉ căng giãn đến khi còn thoải mái. Lưng dưới không được ưỡn cong bất cứ lúc nào
Căng giãn cơ mông sâu trong tư thế nằm (Lying deep gluteal stretch)
Căng giãn và kéo dài cơ tháp chậu (Stretches and lengthens the piriformis muscle)
![]() |
Vị trí khởi đầu: Nằm ngửa. Kê đầu bằng một cái gối phẳng hoặc một cuốn sách. Gập chân trái và để chân phải lên trên đùi trái.
Vận động: Ôm chặt đùi trái và kéo đùi trái vào mình bạn. Giữ xương cụt trên sàn nhà suốt và khớp háng thẳng. Bạn cảm thấy căng giãn ở mông bên phải. Giữ trong 20-30 giây, trong khi bạn thở sâu. Lặp lại 2-3 lần.
Mẹo: Dùng một cái khăn quấn quanh đùi nếu bạn không nắm đùi được. Không để xương cụt bạn lên khỏi sàn. Giữ không chậu thẳng (ở vị trí trung tính).
THAM KHẢO
1. Wikipedia. Sciatica
2. NHS choices. Exercises for sciatica http://www.nhs.uk/Livewell/Backpain/Pages/sciatica-exercises.aspx
3. Điều trị Việt Nam. Bệnh học đau dây thần kinh tọa. http://www.dieutri.vn/bhnoithankinh/19-3-2013/S3629/Benh-hoc-dau-day-than-kinh-toa.htm.
4. PhysioAdvisor.com. Sciatica. http://www.physioadvisor.com.au/8121450/
TsBs. Châu Hữu Hầu
BVĐK Nhật Tân